Giáo án môn Ngữ văn 8 - Bài 15: Đập đá ở Côn Lôn - Năm học 2022-2023

Ngày soạn: 8/1/2023 
Ngày giảng: 11, 13/1/2023
Bài 15 – Tiết 73,74: ĐẬP ĐÁ Ở CÔN LÔN
I. Mục tiêu
1. Năng lực: Chỉ ra và phân tích được giọng điệu, những hình ảnh thơ thể hiện chí khí lẫm liệt, phong thái đàng hoàn của nhà chí sĩ yêu nước Phan Châu Trinh; cảm hứng hào hùng, lãng mạn được thể hiện trong bài thơ; đọc – hiểu văn bản thơ yêu nước viết theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật; phân tích được vẻ đẹp hình tượng nhân vật trữ tình trong bài thơ; cảm nhận được giọng điệu, hình ảnh trong bài thơ
2. Phẩm chất: Trân trọng những bậc tiền bối, rút ra những bài học ý nghĩa về ý chí vươn lên trong cuộc sống.
3. Yêu cầu đối với học sinh khá, giỏi: 
Mở rộng kiến thức về văn học Cách mạng đầu thế kỉ XX 
Viết được đoạn văn phân tích được vẻ đẹp hình tượng nhân vật trữ tình trong bài thơ
II. Thiết bị và học liệu
- GV : Tư liệu tham khảo 
- HS : Soạn bài theo hệ thống câu hỏi SGK
III. Tổ chức giờ học
1. Ổn định tổ chức (1p)
2. Kiểm tra đầu giờ (3p) 
- GV kiểm tra sự chuẩn bị bài ở nhà của HS. 
3. Tổ chức các hoạt động dạy học 
HĐ1: Khởi động
* Mục tiêu: Tạo hứng thú cho HS tìm hiểu bài
* Nội dung
HS HĐCCL thực hiện yêu cầu theo TL/103, trình bày.
GV dẫn vào bài: Văn chương yêu nước đầu thế kỉ XX sáng ngời với tên tuổi hai nhà ái quốc lớn: Phan Bội Châu và Phan Châu Trinh, tuy rằng con đường hoạt động CM của mỗi người khác nhau nhưng tình cảm yêu nước thể hiện trong tác phẩm của hai cụ đã đem lại luồng sinh khí mới cho văn chương nước nhà. Nếu như tinh thần thép của PBC thể hiện trong bài “Vào nhà ngục Quảng Đông cảm tác” rằng: “thân ấy vẫn còn - còn sự nghiệp, bao nhiêu nguy hiểm sợ gì đâu”. Thì PCT đã tiếp thêm chí khí ngang tàng, mạnh mẽ quyết liệt “Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn – Lừng lẫy làm cho lở núi non mấy trăm hòn”. Vậy ở nhà nho yêu nước này khí phách của ông, tình yêu Tổ quốc và tinh thần dân tộc được thể hiện như thế nào?
Hoạt động của GV và HS
Nội dung
HĐ2: Hình thành kiến thức
* Mục tiêu: Chỉ ra và phân tích được giọng điệu, những hình ảnh thơ thể hiện chí khí lẫm liệt, phong thái đàng hoàn của nhà chí sĩ yêu nước Phan Châu Trinh; cảm hứng hào hùng, lãng mạn được thể hiện trong bài thơ; đọc – hiểu văn bản thơ yêu nước viết theo thể thơ thất ngôn bát cú Đường luật; phân tích được vẻ đẹp hình tượng nhân vật trữ tình trong bài thơ; cảm nhận được giọng điệu, hình ảnh trong bài thơ...
* Nội dung
HS xác định cách đọc VB
GVHD bổ sung và đọc một đoạn: giọng phấn chấn, tự tin, ngắt nhịp thơ chính xác, chú ý thể hiện khẩu khí ngang tàng và giọng điệu hào hùng của tác giả. 
H: Trình bày hiểu biết của em về tác giả, tác phẩm? 
Hs chia sẻ. Gv khái quát.
GVMR: PCT là nhà nho yêu nước-nhà cách mạng lớn ở nước ta đầu TK XX. Nhưng chủ trương đường lối cứu dân của ông là dựa Pháp để lật đổ nền quân chủ phong kiến VN rồi mới xây dựng đất nước (PBC dựa Nhật đánh Pháp). Sau vụ chống thuế Trung kì ông bị Pháp bắt đầy ra Côn Đảo (một hòn đảo nhỏ ở miền Đông nam nước ta)- kết án chém. Ngày đầu tiên, PCT đã ném 1 mảnh giấy vào khám để an ủi, động viên bạn tù, đồng chí:“Đây là một trường học thiên nhiên, mùi cay đắng trong ấy, làm trai giữa thế kỉ XX này, không thể không nếm cho biết”.
Tích hợp môn Lịch sử 8: Bài 19 (LSVN đầu TK XX đến năm 1918): Sau vụ chống thuế ở Trung kì 4 - 1908 Phan Châu Trinh bị Pháp kết án chém và đày ra Côn Đảo, 1 hòn đảo nhỏ ở miền đông nam nước ta cách Vũng Tàu hơn 100km - nơi thực dân Pháp chuyên dùng làm chỗ đày ải tù nhân yêu nước ...
GV: Bài thơ được làm theo thể thơ TNBCĐL gồm 4 phần đề - thực - luận - kết nhưng xét về ý thì 4 câu đầu có ý liền mạch, 4 câu sau ý cũng liền mạch. 
H: Hãy nêu ý lớn dựa vào cách chia đó? (Nội dung 4 câu đầu, 4 câu cuối)
- P1: 4 câu đầu: Hình ảnh người tù và công việc đập đá
- P2: 4 câu cuối: ý chí chiến đấu của người tù.
H: Người tù hiện lên qua hình ảnh thơ nào? Nhận xét gì về việc sử dụng từ ngữ? Em cảm nhận được gì về hình ảnh người tù?
HSHĐCĐ (4p), chia sẻ. GVKL (slide 4, 5, 6)
Gv chú ý từ làm trai, đứng giữa: tư thế hiên ngang, tâm thế bất khuất.
HĐCCL: Em hiểu "làm trai" là như thế nào?
- Theo quan niệm nhân sinh truyền thống làm trai thì phải hiên ngang, sừng sững mà đội trời đạp đất, là thể hiện lòng kiêu hãnh, là ý chí tự khẳng định bản thân của người đàn ông. Nói về trí làm trai ta phải kể đến những vần thơ của Nguyễn Công Trứ, Phan Bội Châu:
 “Đã mang tiếng ở trong trời đất
 Phải có danh gì với núi sông”
 (Nguyễn Công Trứ)
 “Chí làm trai Nam, Bắc, Tây, Đông
 Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn bể”
(N.C.Trứ - Chí anh hùng)
 “Làm trai phải lạ ở trên đời 
 Há để càn khôn tự chuyển dời”
(P.B.Châu - Xuất dương lưu biệt)
- NT: từ ngữ gợi tả (lừng lẫy)
HSHĐCĐ (4p) câu hỏi 2.b (TL/104), chia sẻ
GV nhận xét, kết luận (slide 7)
- Dùng tay đập đá (xách búa, ra tay) đập đá thành hòn (mấy trăm hòn), thành đống (năm bảy đống)
- Hòn đảo trơ trụi, nắng gió giữa biển khơi dữ dội, điều kiện thời tiết khắc nghiệt
- Công việc bằng thủ công, vất vả, cực nhọc, nguy hiểm, khối lượng lớn, chỉ dành cho người tù khổ sai. Bọn cai ngục bắt các tù nhân vào núi khai thác đá, đập đá hộc, đá to thành những mảnh, viên nhỏ để làm đường. TDP muốn tiêu hao sức lực của người tù, khuất phục ý chí cộng sản CM. Thực tế không ít người đã ngục ngã trước cảnh khổ lao ấy.
H: Với hành động dũng mãnh “xách búa đánh tan” và “ra tay đập bể” thì việc đập đá lại mang ý nghĩa gì?
- Ý nghĩa tinh thần: Dám đương đầu, vượt lên, chiến thắng thử thách, gian khổ.
HĐCN 2’: Nhận xét về BPNT và giọng điệu của tác giả khi miêu tả tư thế và hành động của người tù làm công việc nặng nhọc ấy? Tác dụng của BPNT này? (slide 8)
HS chia sẻ. GVKL (slide 9, 10,11)
- Nghệ thuật đối, động từ mạnh, số từ tăng tiến, nói quá, giọng thơ hùng tráng, sôi nổi, khẩu khí ngang tàng.
- Gợi thế chủ động, biến công việc đập đá khổ sai (tư thế bị động) thành công việc chinh phục thiên nhiên với sức mạnh tiến công: Khí thế hiên ngang “lừng lẫy” như bước vào trận chiến đấu mãnh liệt, hành động quả quyết, mạnh mẽ phi thường “xách búa, ra tay”, sức mạnh ghê gớm, thần kì “làm cho lở núi non”, “đánh tan năm bảy đống”, “đập bể mấy trăm hòn”
H: Em thấy hình ảnh người tù hiện lên ntn qua công việc đập đá?
H: Từ công việc đập đá thật đó còn liên tưởng tới ý nào khác? Tại sao công việc khổ sai lại được nhà thơ miêu tả đẹp như vậy?
- Bốn câu thơ đầu đã dựng lên một bức tượng đài uy nghi về những tù nhân Côn Đảo, những anh hùng cứu nước trong chốn địa ngục trần gian với khí phách hiên ngang lẫm liệt trong đất trời. Giọng thơ thể hiện khẩu khí ngang tàng, ngạo nghễ của con người dám coi thường mọi thử thách gian nan. 
- Lòng kiêu hãnh, ý chí tự khẳng định mình. 
Tiết 74
GV chuyển ý: để tự khẳng định mình, ý chí chiến đấu của người chiến sĩ cách mạng thể hiện như thế nào?
HS chú ý hai câu đầu
HSHĐCĐ (4p): 
1. Ý chí chiến đấu của người tù cách mạng được thể hiện qua những từ ngữ, hình ảnh nào? 
2. Tác giả sử dụng nghệ thuật gì ? Giọng thơ ntn?
3. Tác dụng của BPNT này.
HS chia sẻ. GVKL
1. Từ ngữ, hình ảnh
- Tháng ngày: biểu tượng cho sự thử thách kéo dài
- Thân sành sỏi: gan góc, bất chấp gian nguy.
- Mưa nắng: biểu tượng cho gian khổ.
- Dạ sắt son: trung thành; một lòng, một dạ với lý tưởng chiến đấu.
2. NT
- NT ẩn dụ: 
- Đối lập giữa những thử thách gian nan (tháng ngày, mưa nắng: những thử thách phải chịu đựng qua nhiều năm tháng) với sức chịu đựng dẻo dai, bền bỉ (thân sành sỏi) và ý chí chiến đấu sắt son của người cộng sản CM (dạ sắt son). Tác giả cho thấy càng khó khăn càng bền chí, son sắt một lòng; bất chấp gian nguy, trung thành với ý tưởng yêu nước.
- Giọng điệu chuyển sang bộc bạch bộc lộ cảm xúc. Tạo ra sự sâu lắng cảm xúc của tâm hồn.
HĐCCL: Qua đó nhà thơ muốn bộc bạch tâm sự gì?
- Muốn xứng danh anh hùng, để hoàn thành sự nghiệp cứu nước vĩ đại phải bền gan vững chí, có tấm lòng son sắt, vững tin sắt đá. Tất cả những khó khăn trên kia chỉ là sự thử thách rèn luyện tinh thần.
-> Tinh thần chịu đựng gian khổ, bất chấp nguy hiểm, bền gan, bền chí.
GV liên hệ:
“Nghĩ mình trong bước gian truân
Tai ương rèn luyện tinh thần thêm hăng”
 (Tự khuyên mình - Hồ Chí Minh)...
HS chú ý hai câu còn lại
HĐCN (1p): Từ những suy nghĩ đó nhà thơ có quyết tâm như thế nào? Quyết tâm đó thể hiện qua hình ảnh thơ nào?
H: “Kẻ vá trời” chỉ ai? Em hiểu thế nào là lỡ bước? Tại sao với cái án lớn như vậy mà tác giả chỉ coi là một việc con con?
- Kẻ vá trời (chú thích 6)
- Bị kết án chém khi chưa hoàn thành việc lớn.
- Bản án chém không phải là việc con con nhưng đặt bên cạnh cái chí lớn, gan to ấy thì chẳng có gì phải kể đến.
H: Tác giả lấy tích Nữ Oa vá trờinhằm MĐ gì? 
- Thể hiện chí lớn của con người. H/ảnh xuất phát từ 1 nhân vật thần thoại nổi tiếng của TQ - biểu tượng cho sức mạnh thay trời, đổi đất, sắp xếp lại giang sơn. Liên hệ tới h/ảnh “những kẻ vá trời”, tác giả đã đề cao vai trò của bản thân cũng như sự nghiệp CM của ông- một con người đang tìm cách xoay chuyển cả LS. Bị kẻ thù giam cầm cũng như kẻ vá trời lỡ bước, phải chịu đựng thử thách chỉ là việc cỏn con.
H: Em có nhận xét gì về giọng điệu, hình ảnh thơ? Tác giả đã sử dụng BPNT gì khi bộc bạch những quyết tâm của mình? Qua đó giúp em hiểu thêm điều gì về người tù CM Phan Châu Trinh?
HSHĐCĐ (4p), chia sẻ. GVKL
- Giọng điệu cứng cỏi, ngang tàng, sảng khoái hào hùng; hình ảnh thần thoại tượng trưng, bút pháp lãng mạn, so sánh (sự nghiệp cứu nước lớn lao như việc vá trời) gợi lên hình ảnh người tù với nụ cười ngạo nghễ, nụ cười của kẻ chiến thắng mà không nhà tù nào khuất phục nổi; khẳng định chí lớn của con người có gan làm việc lớn, chịu cảnh tù đầy chỉ là việc nhỏ không có gì đáng nói.
GV: Kẻ thù không đủ sức lung lạc ý chí của người tù ấy. Nếu không có một nghị lực phi thường, một bản lĩnh vững vàng và một niềm tin sắt đá vào sự nghiệp thì chắc chắn không có lời tuyên bố hùng hồn như vậy.
HĐCN 2’: Vậy ý nghĩa của 4 câu thơ cuối là gì?
- Nếu 4 câu thơ đầu là là sự miêu tả kết hợp với biểu cảm thì đến 4 câu thơ sau tác giả đã trực tiếp bộc lộ cảm xúc và suy nghĩ của mình. Đây cũng là khẩu khí ngang tàng của người anh hùng không chịu khuất phục hoàn cảnh, luôn giữ vững niềm tin và ý chí chiến đấu sắc son, vẻ đẹp tinh thần này kết hợp với tầm vóc lẫm liệt, oai phong đã tạo nên một hình tượng giàu chất sử thi của người chiến sĩ cách mạng. 
GV bình: Như vậy với bài thơ Đập đá ở Côn Lôn - PCT đã khắc hoạ thành công chân dung cũng như thể hiện phẩm chất và khí phách của một người tù yêu nước biết chọn cho mình một cuộc sống có ý nghĩa biết hiến dâng mình cho một mục đích cao cả: cứu nước, cứu dân.
HĐCN: Tư tưởng, phẩm chất và khí phách ấy chúng ta còn bắt gặp ở nhân vật nào?
- Ở CT HCM, khi Người bị bắt giam tại nhà ngục của Tưởng Giới Thạch. Chốn lao tù chỉ giam giữ được thân thể Bác chứ không thể giam giữ tinh thần....
Thân thể..... càng phải cao
HĐCN: Nhận xét chung về NT và giọng điệu của bài thơ? Qua đó nổi bật nội dung gì?
H: Ý nghĩa văn bản?
Hs chia sẻ: Nhà tù của đế quốc thực dân không thể khuất phục ý chí, nghị lực và niềm tin lí tưởng của người chiến sĩ cách mạng.
HĐCN 2’: Qua bài thơ, em cảm nhận được vẻ đẹp nào của những người tù yêu nước? Em học được những phẩm chất gì?
HS chia sẻ cá nhân. GVKL
- Vẻ đẹp của những người chiến sĩ CM hiên ngang trung thành với lý tưởng CM.
- Học được tinh thần vượt khó, gian nan nhưng không chùn bước, khó khăn không nản lòng.
GV nhận xét, khái quát.
Gv đưa ra bài tập bổ sung.
Gv hướng dẫn, yêu cầu HS khá, giỏi hoàn thiện.
I. Đọc, tìm hiểu chú thích
* Tác giả
- Là nhà nho yêu nước - nhà cách mạng lớn ở nước ta đầu TK XX.
* Tác phẩm
- Bài thơ được viết trong thời gian Phan Châu Trinh bị bắt giam ở nhà tù Côn Đảo (1908 - 1910).
- PTBĐ: Miêu tả, biểu cảm.
- Thể thơ: Thất ngôn bát cú Đường luật.
II. Tìm hiểu văn bản
1. Hình ảnh người tù và công việc đập đá 
* Hình ảnh người tù
“Làm trai đứng giữa đất Côn Lôn
 Từ ngữ gợi tả, diễn tả tư thế hiên ngang, sừng sững và vẻ đẹp hùng tráng, oai phong của người tù CM
* Công việc đập đá
 Lừng lẫy ... lở núi non
 Xách búa đánh tan năm bảy đống
 Ra tay đập bể mấy trăm hòn
 Khắc học hình ảnh người tù CM với khí phách hiên ngang, lẫm liệt, ngạo nghễ vươn ngang tầm vũ trụ; biến công việc lao động khổ sai cực nhọc, thành cuộc chinh phục thiên nhiên dũng mãnh của con người. 
2. Ý chí chiến đấu của người tù
Tháng ngày ... thân sành sỏi
 Mưa nắng .... dạ sắt son
 Hai câu thơ là lời khẳng định niềm tin vào lí tưởng cách mạng và ý chí chiến đấu sắt son, không nao núng tinh thần, luôn vững tin vào cuộc đời.
 “Những kẻ vá trời khi lỡ bước
 Gian nan chi kể việc con con”
 Câu thơ khắc họa tầm vóc lớn lao, phi thường của người tù cách mạng; không nhà tù nào khuất phục nổi.
III. Tổng kết
1. Nghệ thuật
- Hình tượng nghệ thuật đa nghĩa; bút pháp lãng mạn, khẩu khí ngang tàng, ngạo nghễ và giọng điệu hào hùng.
- Phép đối lập, nét bút khoa trương, hình ảnh ẩn dụ.
2. Nội dung 
- Hình ảnh người tù với công việc lao động khổ sai cực nhọc và hình tượng người anh hùng trong cảnh nguy nan với khí phách hiên ngang, lẫm liệt, niềm tin vào lí tưởng, ý chí chiến đấu sắc son, hành động phi thường, tầm vóc lớn lao.
IV. Luyện tập
Viết đoạn văn ngắn nêu cảm nhận của em về hình ảnh nhân vật trữ tình trong bài thơ.
4. Củng cố 
 - Nêu cảm nhận của em về ý chí chiến đấu của người tù qua bốn câu thơ cuối.
 HS chia sẻ, nhận xét. GV nhận xét, khái quát.
5. Hướng dẫn học bài 
- Học bài theo nội dung phân tích
- Soạn văn bản Muốn làm thằng cuội
YC: Đọc văn bản, tìm hiểu tác giả, tác phẩm; trả lời câu hỏi phần tìm hiểu văn bản