Sáng kiến kinh nghiệm Phương pháp gợi mở – vấn đáp trong dạy học Toán lớp 5

LỜI CẢM ƠN
Học tập, nghiên cứu về một chuyên đề quả là một công việc không hề đơn giản, đòi hỏi có sự đầu tư đúng mức của cả một tập thể thì kết quả nghiên cứu mới được hoàn thành. Đề tài “ Phương pháp gợi mở – vấn đáp trong dạy học toán lớp 5” cũng là một trường hợp không ngoại lệ. Để hoàn thành được nội dung này không chỉ riêng tôi mà còn có cả sự dạy dỗ dày công của quý thầy cô giáo trường đại học Quy Nhơn, đặc biệt là thầy giáo hướng dẫn Lê Công Hạnh – người đã tận tình giúp đỡ tôi về mọi mặt từ kiến thức đến cách trình bày. Bên cạnh đó còn có cả sự giúp đỡ, hợp tác của các thầy cô giáo trường tiểu học Trần Phú - xã Quảng Tiến – huyện Cư Mgar – Đăk Lăk
Tôi xin chân thành cảm ơn quý thầy cô giáo giảng dạy, cô giáo hướng dẫn cũng như các thầy cô giáo trường tiểu học Trần Phú cùng các thầy cô giáo trong ban giám hiệu nhà trường, các tổ chức trong nhà trường đã quan tâm và tạo điều kiện giúp đỡ cho tôi hoàn thành đề tài này.
Do những hạn chế về mặt chủ quan và khách quan nên những nội dung, kết quả nghiên cứu trong đề tài chỉ là những kết quả nghiên cứu bước đầu. Vì vậy sẽ không tránh khỏi những khiếm khuyết. Rất mong nhận được những góp ý chân tình của các thầy cô giáo và bạn bè. Tôi mong rằng việc nghiên cứu về đề tài khoa học trong tương lai sẽ là những bước tiến sâu rộng và hoàn thiện hơn./.
Ban Mê Thuột, ngày 05 tháng 08 năm 2007
	Học viên thực hiện 
 Trần Thị Hoa
A. PHẦN MỞ ĐẦU.
1/ LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI :
Toán học là một môn học trọng điểm trong chương trình giáo dục ở tiểu học. Môn toán ở tiểu học có nhiệm vụ cung cấp những kiến thức cơ bản ban đầu về số học, các số tự nhiên, phân số, số thập phân; các đại lượng thông dụng; một số yếu tố hình học và thống kê đơn giản. Hình thành các kỹ năng thực hành tính, đo lường, giải các bài toán có nhiều ứng dụng thiết thực trong đời sống. Góp phần bước đầu phát triển năng lực tư duy,û năng suy luận hợp lý và diễn đạt đúng (nói và viết), cách phát hiện và giải quyết các vấn đề đơn giản, gần gũi trong cuộc sống; kích thích trí tưởng tượng; gây hứng thú học tập toán; góp phần hình thành bước đầu phương pháp dạy học và làm việc có kế hoạch, khoa học, chủ động, linh hoạt, sáng tạo.
Xuất phát từ nhiệm vụ đó, môn toán ở tiểu học được trình bày các nội dung dạy học theo hình thức từ dễ đến khó.
Các phương pháp dạy học môn toán cũng rất đa dạng và phong phú, mỗi phương pháp là một ứng dụng để chuyển tải nội dung tới học sinh. Đối với một số môn học khác, việc sử dụng phương pháp dạy học thường đơn giản hơn, có thể chỉ dùng một số ít phương pháp để giảng dạy là đủ. Nhưng đối với môn toán thì lại hoàn toàn khác, là môn học sử dụng nhiều phương pháp nhất, đặc biệt là lớp học có tỷ lệ học sinh không đồng đều về kiến thức thì giáo viên phải sử dụng đồng thơi nhiều phương pháp để thực hiện được mục tiêu dạy học.
Phương pháp gợi mở, vấn đáp là phương pháp rất quan trọng trong dạy học môn toán. Đặc biệt là học sinh lớp 5, khi khối lượng kiến thức được nâng cao, việc tiếp thu kiến thức và phát huy những khả năng sáng tạo, làm việc độc lập của học sinh thì phương pháp gợi mở, vấn đáp chính là công cụ tốt nhất để giúp cho giáo viên chuyển tải được nội dung bài học đến với học sinh. Vậy sử dụng phương pháp này trong dạy học toán lớp 5 như thế nào ? Thực trạng của việc sử dụng phương pháp này ra sao? Đó chính là nội dung của đề tài : “Phương pháp gợi mở, vấn đáp trong dạy học toán ở lớp 5” mà tôi dang nghiên cứu.
2/ ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI VÀ NHIỆM VỤ NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI :
- Đối tượng nghiên cứu của đề tài là học sinh lớp 5, trường tiểu học Trần Phú, xã Quảng Tiến – huyện Cư Mgar.
- Phạm vi nghiên cứu : Do điều kiện thời gian cũng như kiến thức của bản thân còn hạn chế nên phạm vi nghiên cứu của đề tài chỉ tập trung trong trường tiểu học Trần Phú.
Do điều kiện thời gian không cho phép nên đề tài tập trung nghiên cứu một số nhiệm vụ sau :
- Nghiên cứu về phương pháp gợi mở, vấn đáp
3/ LỊCH SỬ CỦA VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU:
Môn Toán học trong trường tiểu học được xem là môn học chủ lực. Môn toán ở tiểu học giúp học sinh có những kiến thức cơ bản ban đầu về số học các số tự nhiên, phân số, số thập phân, giải các bài toán về hình học,
Trong cuộc sống hàng ngày của các em, việc tính toán đơn giản đểû phục vụ cho những nhu cầu về cá nhân hay tập thể là yếu tố rất quan trọng vì có hiểu biết, tính toán thì các em mới giải quyết được một số vấn đề cần thiết cho mình.
Thật vậy khi tính toán được thì các em có cơ hội để khám phá tri thức khám phá những điều mới lạ xung quanh cuộc sống của các em, từ đó giúp cho các em biết làm thế nào để thực hiện việc tính toán một cách tốt nhất.
Để giúp cho học sinh thực hiện được điều đó, giáo viên phải sử dụng tốt các phương pháp dạy học cũng như các hình thức tổ chức dạy học. Phương pháp gợi mở, vấn đáp có tính chất quan trọng hàng đầu trong dạy học toán lớp 5. Nhờ phương pháp này mà giáo viên hướng học sinh tìm hiểu trọng tâm của kiến thức mới hay giải các bài toán một cách chính xác nhất. Khi sử dụng phương pháp này để gợi mở cho học sinh tìm hiểu trọng tâm, giáo viên phải lựa chọn hệ thống câu hỏi phù hợp, không dài dòng cũng không quá ngắn, số lượng câu hỏi phải đi từ dễ đến khó nhằm giúp học sinh suy nghĩ để phát hiện vấn đề.
4/ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU :
Phương pháp phân tích : là phương pháp chính của quá trình nghiên cứu. Tôi sử dụng phương pháp này để phân tích những yếu tố cơ bản của phương pháp gợi mở, vấn đáp trong dạy – học môn toán lớp 5 làm cơ sở cho vấn đề nghiên cứu. 
Phương pháp đọc sách và tài liệu : Tôi sử dụng phương pháp này để nắm bắt được vấn đề mà đề tài đề cập, lấy căn cứ lý luận và các luận chứng để lý giải kết quả của đề tài.
Phương pháp tổng hợp : Là phương pháp đánh giá tổng thể quá trình thực nghiệm và kết luận vấn đề để từ đó tiến hành đề xuất biện pháp thực hiện.
Ngoài ra tôi còn sử dụng thêm một số phương pháp khác để giúp cho quá trình nghiên cứu được đảm bảo đúng yêu cầu.
B. PHẦN NỘI DUNG
I. VAI TRÒ CỦA PHƯƠNG PHÁP GỢI MỞ, VẤN ĐÁP TRONG DẠY HỌC TOÁN LỚP 5 Ở TRƯỜNG TIỂU HỌC :
Trước đây khi đang sử dụng các phương pháp dạy học truyền thống theo hình thức một chiều “Thầy giảng trò nghe” thì phương pháp gợi mở và vấn đáp là hai hương pháp riêng biệt. Phương pháp gợi mở là phương pháp dùng những gợi ý để dẫn dắt học sinh tìm hiểu một ý, một nội dung nào đó. Còn phương pháp vấn đáp (Hỏi đáp) là phương pháp trong đó việc đối thoại giữa giáo viên và học sinh được tiến hành trên cơ sở một hệ thống câu hỏi nhằm tìm ra những kiến thức cần nắm.
Ngày nay khi giáo dục đã đổi mới theo hướng phát huy tính tích cực của học sinh, lấy học sinh làm trung tâm thì phương pháp gợi mở và phương pháp vấn đáp được sử dụng đồng thời một lần trong quá trình giảng dạy. Nếu muốn sử dụng phương pháp gợi mở thì phải có vấn đáp và ngược lại. Đối với mô toán lớp 5 thiết kế hệ thống câu hỏi trong dạy học là rất cần thiết. Hệ thống câu hỏi có thể được sử dụng trong đàm thoại, khi vấn đáp phát hiện và giải quyết vấn đề có tính chất toán học, khuyến khích học sinh suy nghĩ, đặt câu hỏi là một kỹ năng vô cùng quan trọng được sử dụng tất cả các phần của bài học.
Việc thiết kế hệ thống câu hỏi và sử dụng câu hỏi trong dạy học toán được vận dụng linh hoạt vào từng phần của bài học cụ thể và phải phù hợp với nội dung kiến thức trong bài học đó. Hệ thống câu hỏi của phương pháp gợi mở – vấn đáp trong môn toán lớp 5 có 3 dạng : câu hỏi đóng, câu hỏi mở và câu hỏi có vấn đề :
- Câu hỏi “đóng” là câu hỏi mà câu trả lời “có” hoặc “không”, hoặc là câu hỏi chỉ có một câu trả lời đúng duy nhất. Dang câu hỏi này để gợi nhớ thông tin và gợi nhớ kiến thức cần thiết, đòi hỏi rất ít tư duy, câu trả lời mang tính chính xác. Nó có thể dùng để kiểm tra bài cũ, đánh giá mức độ hiểu của học sinh, để phát triển bài học.
* Ví dụ khi dạy bài diện tích hình thang, giáo viên nêu câu hỏi để củng cố kiến thức cho học sinh : 
- Trong công thức tính diện tích hình thang a, b, h được ký hiệu là gì?
- Diện tích được ký hiệu là gì?
Câu hỏi “mở” mà học sinh có thể đưa ra nhiều câu trả lời và câu trả lời chi tiết hơn, yêu cầu học sinh đưa ra ý kiến và quan niệm riêng của mình, đòi hỏi tư duy nhiều. Dạng câu hỏi mở có chức năng hướng dẫn, gợi mở, kích thích và mở rộng tư duy, giúp học sinh phát triển ngôn ngữ nói, làm rõ và phát triển ý kiến, mang tính chất dạy nhiều hơn đánh giá, rất hữu ích trong phần giới thiệu và phát triển nội dung bài.
Ví dụ khi dạy bài : “Nhân một số thập phân với 10, 100, 1000,” ở ví dụ 1, giáo viên cho học sinh đứng tại chỗ thực hiện pháp tính để nhận xét kết quả khi nhân một số với 10 : 27,867 x 10 = ?. giáo viên đặt một số câu hỏi gợi mở cho học sinh :
Khi thực hiện phép nhân ta đặt phép tính như thế nào để thực hiện?
 Ta nhân hàng nào trước? Theo thứ tự như thế nào?
Em có nhận xét gì về kết quả của phép nhân với 10?
Câu hỏi có vấn đề là câu hỏi dùng để tạo tình huống gợi vấn đề có tính chất toán học. Có thể đặt câu hỏi gợi ý cho học sinh dự đoán nhờ nhận xét trực quan và thực nghiệm; lật ngược vấn đề; xem xét tương tự; khái quát hoá; tìm lời giải mà chưa biết thuật giải để giải trực tiếp; tìm, phát hiện nguyên nhân và cách sửa chữa sai lầm.
Như vậy việc sử dụng phương pháp gợi mở – vấn đáp trong dạy học toán lớp 5 giáo viên phải sử dụng hệ thóng câu hỏi “mở” và câu hỏi “có vấn đề” thì mới dẫn dắt học sinh đi tìm kết của của nội dung bài học hay nội dung bài toán nào đó.
II. BIỆN PHÁP TỔ CHỨC VÀ SỬ DỤNG PHƯƠNG PHÁP GỢI MỞ – VẤN ĐÁP TRONG DẠY HỌC TOÁN LỚP 5 :
Trong quá trình dạy học toán lớp 5, việc sử dụng phương pháp gợi mở – vấn đáp để hướng dẫn học sinh tìm hiểu bài hay làm bài tập. Giáo viên phải linh hoạt khi sử dụng phương pháp này, kết hợp với nhiều phương pháp khác để thực hiện (có thể sử dụng kết hợp với các phương pháp quan sát, thảo luận, thuyết trình,). Tuỳ theo nội dung bài toán và tuỳ theo mức độ tiếp thu kiến thức của đối tượng học sinh mà giáo viên đặt hệ thống câu hỏi cho phù hợp, vừa logic, ngắn gọn vừa giúp được các đối tượng học sinh (giỏi, khá, TB, Yếu, Kém) nắm được yêu cầu bài.
Ví dụ 1 : Khi dạy bài : “Vận tốc, quãng đường, thời gian” (tiết 1, trang 138, 139 SGK toán 5) ở ví dụ 1, giáo viên đặt một số câu hỏi gợi mở – vấn đáp để tóm tắt bài toán và chuyển tải phương pháp tìm vận tốc.
Quãng đường ô tô đi được là bào nhiêu? (170 km)
Thời gian đi hết quãng đường đó? (4giờ)
Muốn tính trung bình của một giờ ô tô đi được ta làm thế nào ? (ta lấy 170 : 4 = 42,5 km)
Như vậy vận tốc trung bình hay vận tốc của ô tô là 42,5 km/giờ. Vậy muốn tính vận tốc ta làm thế nào? (ta lấy quảng đường chia cho thời gian)
Ví dụ 2 : Cũng trong bài dạy trên (Vận tốc, quãng đường, thời gian), khi hướng dẫn học sinh làm bài tập, bài tập số 1 hệ thống câu hỏi giáo viên đưa ra rất ít, đủ để học sinh hiểu và thực hiện bài tập. Như 
Qua hai ví dụ trên cho ta thấy rằng việc tổ chức dạy học toán lớp 5 nói riêng, môn toán ở tiểu học nói chung thì sử dụng phương pháp gợi mở – vấn đáp đóng vị trí chủ chốt 
C. PHẦN KẾT LUẬN
Giáo án đối với giáo viên là một bộ phận quan trọng không thể thiếu trong quá trình lên lớp của giáo viên. Thông thường khi kiểm tra cách soạn giáo án ta có thể đánh giá được phần nào về những phương pháp và hình thức tổ chức của giáo viên trước khi lên lớp. Tuy nhiên để thực hiện một bài dạy tốt, HS hiểu bài và biết vận dụng vào thực tế thì không thể khẳng định từ hình thức trình bày qua trang giáo án được mà còn phụ thuộc vào nhiều yếu tố khác cấu thành như nghiên cứu kỹ nội dung, kiểm tra khả năng của từng HS trong lớp để xây dựng một tiết dạy phù hợp với khả năng của HS vừa chuyển tải đầy đủ, hiệu quả của yêu cầu SGK. Bài soạn có thể coi là một điểm tựa cho GV khi lên lớp nhưng không thể phụ thuộc hết với giáo án. Chính vì vậy việc nghiên cứu chất lượng bài soạn là một vấn đề hết sức quan trọng và lâu dài. Không thể có phương pháp dạy học tuyệt đối và cũng không thể có một biện pháp tổ chức nào hoàn hảo. Mà cái chính là người giáo viên biết nghiên cứu về thực tế, vận dụng tốt những nhưng pháp dạy học, soạn giảng nội dung bài học khoa học chính xác.
Trước đây nội dung bài soạn của một tiết lên lớp là rất cầu kỳ, GV phải diễn đạt hết tất cả những gì liên quan đến bài học vào trong giáo án. Làm thế ảnh hưởng nhiều về mặt thời gian của GV mà tiết dạy vẫn không đem đến hiệu quả cao. Nhưng giờ đây theo hướng dẫn của Bộ giáo dục & Đào tạo thì việc soạn giảng có phần nhẹ nhàng hơn, GV chỉ cần thể hiện những nội dung chính của bài học (HĐ của GV, HS) và cá phương pháp cần thiết trong bài dạy là đạt yêu cầu. 
Do vậy soạn giảng ít không có nghĩa là cắt giảm nội dung bài học mà Gv phải biết chọn lựa những chi tiết cần thiết để đưa vào nội dung bài. Qua khảo sát về thực tế vừa qua tại trường tiểu học Lê Lợi, xã Tân Hoà, huyện Buôn Đông cho chúng ta thấy rằng GV ở đây đã biết vận dụng những hướng dẫn đó của Bộ GD để soạn giảng bài : “Dấu hiệu chia hết cho 2, 5, 9, 3” theo phương pháp mới. Nhưng có lẽ do chủ quan hay khách quan mà nội dung bài soạn vẫn chưa đạt chất lượng một cách hữu hiệu nhất.
Do thời gian cấp bách và sự hiểu biết của bản thân còn hạn chế cho nên đề tài này tôi không nghiên cứu rộng về nội dung chất lượng lên lớp của bài học về dấu hiệu chia hết mà tôi chỉ tập trung vào những vấn đề soạn giảng qua nội dung : “Dấu hiệu chia hết cho 2, 5, 9, 3” và nêu lên những ý kiến của mình.
C. NHỮNG Ý KIẾN ĐỀ XUẤT
Khi người giáo viên lên lớp, việc phải soạn giảng như thế nào cho đạt yêu cầu thì người giáo viên cần nghiên cứu kỹ nội dung bài học, đối tượng học sinh, để từ đó thiết kế bài dạy mới đạt yêu cầu. Ví dụ khi soạn bài : “Dấu hiệu chia hết cho 2, 5, 9, 3” (cả ba tiết này đều giống nhau về phương pháp và các bước lên lớp) giáo viên cần chú ý :
Nghiên cứu kỹ mục tiêu bài học : xác định cụ thể từng mặt giáo dục : Kiến thức, kỹ năng, thái độ. Dựa vào mục tiêu của bài học, GV có thể định hình được nội dung bài soạn một cách hợp lý và khoa học nhất.
Xác định đối tượng HS trong lớp :HS giỏi, khá, TB, yếu, kém 
Khi nắm rõ được đối tượng HS trong lớp từ đó GV có thể nghiến cứu và sử dụng phương pháp thích hợp. Ví dụ ở phần bài mới khi cho HS tìm các số chia hết và không chia hết để GV định hướng quy tắc, nếu đối tượng HS khá giỏi cao thì GV tổ chức cho HS tìm và tự xác định theo nhóm, sau đó GV giải thích và kết luận. Nếu đối tượng HS yếu nhiều, có cả HS đồng bào dân tộc thì GV phải tổ chức làm việc cá nhân, sau đó dùng phương pháp gợi mở, vấn đáp để hướng HS vào cách xác định dấu hiệu khi chia cho 2,3, 5, 9 (chia hết hay dư) 
Dự kiến thời lượng cho các bước lên lớp : phần bài cũ bao nhiêu thời gian, phần bài mới bao nhiêu thời gian, thực hành vận dụng bao nhiêu thời gian.
Thời lượng cho 1 tiết dạy rất quan trọng. Nếu GV ước lượng tương đối về các bước thì rất thuận tiện cho việc triển khai từng nội dung theo phương pháp đã xác định. Nếu trong bài soạn, thời lượng không được xác định hoặc không chính xác thì dẫn đến tiết dạy lộn xộn và kiến thức truyền đạt không hiệu quả.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
šv›
1 ) Đỗ Đình Hoan và nhiều tác giả - Sách giáo khoa toán 4 - NXBGD năm 2006 
2 ) Sách giáo viên toán 4 : Bộ giáo dục & Đào tạo .
3) Nhiều tác giả - Tài liệu bồi dưỡng thường xuyên cho giáo viên tiểu học Chu kỳ III ( 2003 – 2007 ) - Tập 1 và tập 2 – NXBGD 2005.
4) Đỗ Trung Hiệu, Đỗ Đình Hoan, Vũ Dương Thuỵ, Vũ Quốc Chung - Giáo trình phương pháp dạy học môn toán ở tiểu học 
5 ) Đổi mới phương pháp dạy học ở tiểu học ( tài liệu bồi dưỡng giáo viên nhà xuất bản giáo dục 2005 ) .
6) Nhiều tác giả - Tài liệu bồi dưỡng giáo viên dạy các môn học lớp 4, tập 2 – NXBGD năm 2005
NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN
MỤC LỤC
=================
Lời cảm ơn	Trang 1
A. PHẦN MỞ ĐẦU.	Trang 2
1/ Lý do chọn đề tài :	Trang 2
2/ Đối tượng, phạm vi và nhiệm vụ nghiên cứu của đề tài :	Trang 3
3/ Lịch sử của vấn đề nghiên cứu:	Trang 4
4/ Phương pháp nghiên cứu :	Trang 5
B. PHẦN NỘI DUNG	Trang 6
1/ Cơ sở lý luận :	Trang 6
2/ Nội dung của giáo án :	Trang 6
3/ Nghiên cứu về việc sử dụng giáo án của giáo viên :	Trang 7
4/ Khảo sát việc soạn giáo án dạy học bài “Dấu hiệu 	Trang 8
5/ Đánh giá nhận xét việc soạn giảng bài “ Dấu hiệu 	Trang 17
6/ Nguyên nhân 	Trang 18
C. PHẦN KẾT LUẬN	Trang 19
D NHỮNG Ý KIẾN ĐỀ XUẤT	Trang 21
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO	Trang 22
NHẬN XÉT CỦA GIÁO VIÊN HƯỚNG DẪN	Trang 23
MỤC LỤC	Trang 24