Nghệ thuật văn xuôi của truyên ngắn Lão Hạc

NGHỆ THUẬT VĂN XUÔI CỦA TRUYÊN NGẮN LÃO HẠC
Chu V¨n S¬n
Ph¶i ®Õn khi truyÖn L·o H¹c khÐp l¹i, ta míi thÊy ín l¹nh : th× ra toµn bé c©u chuyÖn lµ mét cuéc chuÈn bÞ ®Ó chÕt cña mét con ng­êi ! L·o H¹c cø ©m thÇm lµm nèt nh÷ng phÇn viÖc cuèi cïng cña mét kiÕp ng­êi ®Ó råi tù s¸t ! VËy mµ, c¶ «ng gi¸o vµ ng­êi ®äc ®Òu kh«ng hÒ hay biÕt. §ã lµ t×nh huèng ®éc ®¸o cña thiªn truyÖn. C¸i chÕt cña l·o H¹c lµ mét có gi¸ng vµo thãi hå ®å, hê h÷ng, cè chÊp vÉn cÇm tï chóng ta. Khi ta s¸ng m¾t lªn, hiÓu ra r»ng, lóc l·o gµn dë nhÊt chÝnh lµ lóc l·o cao ®Ñp nhÊt, r»ng tÊt c¶ nh÷ng tÝnh to¸n, lo liÖu lÈn thÈn cña l·o, thùc chÊt l¹i chøa ®ùng mét phÈm chÊt ng­êi nguyªn s¬, thuÇn khiÕt, cao quÝ v« ngÇn, th× ®· muén, ®· qu¸ muén råi ! B¶n lÜnh lín cña v¨n Nam Cao cã lÏ lµ ë ®Êy. Cø viÕt vÒ nh÷ng cuéc ®êi nhá män tÇm th­êng, cø viÕt nh÷ng chuyÖn vÆt v·nh tñn mñn kh«ng ®©u cña c¸i ®êi th­êng tÎ nh¹t, ng¸n ngÈm nµy th«i, thÕ mµ cã thÓ d»n vÆt cuéc ®êi, cã thÓ lµm ®au tÊt c¶ chóng ta. Bëi d­íi ngßi bót cña Nam Cao, c¸i nhá nhÆt kh«ng ®©u vôt trë nªn th¨m th¼m, c¸i hµng ngµy dÔ quªn l¹i chøa ®ùng c¸i mu«n ®êi. Ph¸t hiÖn cµng s©u s¾c bao nhiªu, cµng truyÒn c¶m bÊy nhiªu. ViÕt vÒ c¸i tÇm th­êng mµ lµm sèng dËy nh÷ng ý nghÜa kh«ng thÓ xem th­êng, Êy lµ gi¶i ph¸p nghÖ thuËt ®éc ®¸o cña v¨n xu«i Nam Cao vËy.
T«i kh«ng nghÜ r»ng thµnh c«ng cña truyÖn ng¾n “L·o H¹c” lµ chØ nhê vµo bµn tay cña cÊu tróc. Nh­ng dï sao, ë ®©y, nã ®· thùc sù lµ nh©n tè chñ lùc. Tr­íc hÕt lµ cÊu tróc m¹ch truyÖn cña L·o H¹c ®­îc Nam Cao tæ chøc theo c¸i l«gic quanh co quen thuéc cña nhËn thøc ë nh©n vËt «ng gi¸o. Cø ngé nhËn råi vì lÏ, råi l¹i ngé nhËn, ®Ó råi cuèi cïng kÕt thóc b»ng mét vì lÏ muén mµng hÉng hôt. Råi viÖc t¹o dùng mét cÊu tróc c¶m høng- ý t­ëng ®a tÇng ®Ó m¹ch truyÖn t¶i trän vÑn ®Õn bèn chñ ®Ò lín. Nã khiÕn cho c©u chuyÖn ®¬n s¬ mµ cã søc chøa, søc nÐn kh«ng ngê. Võa triÕt luËn vÒ vÊn ®Ò nh×n ®êi b»ng ®«i m¾t cña t×nh th­¬ng “Chao «i! ®èi víi nh÷ng ng­êi ë chung quanh ta, nÕu ta kh«ng cè t×m mµ hiÓu hä, th× ta chØ thÊy hä lµ gµn dë, ngu ngèc, bÇn tiÖn, xÊu xa, bØ æi toµn nh÷ng cí ®Ó cho ta tµn nhÉn ; kh«ng bao giê ta thÊy hä lµ nh÷ng ng­êi ®¸ng th­¬ng, kh«ng bao giê ta th­¬ng”. C©u nµy vÉn ®­îc xem lµ triÕt luËn cña Nam Cao vÒ vÊn ®Ò ®«i m¾t t×nh th­¬ng.
, võa nghiÒn ngÉm vÒ kiÕp sèng nhôc nh»n cña con ng­êi trªn mÆt ®Êt nµy “KiÕp con chã lµ kiÕp khæ th× ta ho¸ kiÕp cho nã lµm kiÕp ng­êi()kiÕp ng­êi còng khæ nèt th× ta nªn lµm kiÕp g× cho thËt s­íng(). Ch¼ng kiÕp g× sung s­íng thËt”
, võa triÕt lÝ vÒ mét thÕ sèng trong nh©n sinh “kh«ng nªn ho·n sù sung s­íng l¹i”. NÕu ba “bÌ” Êy cã c¬ Ðp m¹ch truyÖn thµnh luËn ®Ò kh« cøng, th× c¶m høng lín h¬n, tõng ¸m ¶nh suèt ®êi v¨n Nam Cao, ®­îc chän lµm chñ l­u ë ®©y ®· lµm cho tÝnh luËn ®Ò mê h¼n : Êy lµ c¶m høng kh¸m ph¸ nh÷ng bÝ mËt cña ng­êi n«ng d©n Trong truyÖn §«i m¾t, Nam Cao gäi hä b»ng ch÷ “ng­êi nhµ quª”. Qua nh©n vËt §é, «ng ®· ph¸t biÓu : “Ng­êi nhµ quª dÉu sao còng cßn lµ mét c¸i bÝ mËt ®èi víi chóng ta”
. Mµ ë ®iÓm nµy, nh©n tè quyÕt ®Þnh sù sèng cßn cña chØnh thÓ t¸c phÈm lµ chiÒu s©u vµ søc sèng cña h×nh t­îng nh©n vËt chø kh«ng ph¶i sù l«i cuèn cña m¹ch truyÖn hay cÊu tróc ý t­ëng vµ c¶m høng. 
VËy lµ c¸i thÇn, c¸i hån cña thiªn truyÖn n»m ë l·o H¹c. Vµ tinh hoa cña bót lùc Nam Cao còng héi tô ë nh©n vËt nµy th«i ! Mµ bót lùc Êy, d­êng nh­, còng thÓ hiÖn ®Ëm nhÊt ë viÖc kiÕn t¹o mét cÊu tróc h×nh t­îng tinh vi vµ sèng ®éng.
	*
L·o hiÖn ra tù nhiªn qu¸ ®çi, cø nh­ thÊy sao t¶ vËy, ch¶ gia c«ng s¾p ®Æt, bµi binh bè trËn g×. Mµ ch¾p nèi tõ toµn nh÷ng chuyÖn ch¼ng ®©u vµo ®©u : nµo chuyÖn ®¾n ®o b¸n hay kh«ng b¸n con chã vµng v¬Ý m¶nh v­ên, nµo chuyÖn èm ®au tiªu l¹m vµo sè tiÒn cãp nhÆt, ch¾t bãp dµnh dôm cho con, nµo chuyÖn th»ng con ®i cã ®Õn hµng n¨m ch¶ giÊy m¸ g× ®­îc kÓ nh©n khi thuèc lµo vÆt víi hµng xãm, thÕ th«i. Êy thÕ mµ cø ra, míi l¹. L·o hiÖn ra lµ nhê mét cÊu tróc h×nh t­îng bÝ mËt vµ hoµn h¶o. §ã lµ mét m¹ng quan hÖ ®­îc giÊu kÝn sau c¸i vÎ vÈn v¬ tuú tiÖn, mµ thùc ra l¹i tinh vi tùa hå “m¹ng vi m¹ch”. Mçi quan hÖ lµ mét luång s¸ng. C¸c luång tô vÒ tõ kh¾p phÝa, gióp ngßi bót lµm r¹ng ngêi lªn ch©n dung l·o H¹c. L·o ®­îc m« t¶ trong t­¬ng quan víi «ng gi¸o, lµ ®Ó lµm næi bËt c¸i t©m lÝ n«ng d©n bªn c¹nh t©m lý trÝ thøc. T­¬ng quan víi Binh T­ ®Ó t¹o ra mét ®èi chäi gay g¾t : mét ng­êi l­¬ng thiÖn ®Õn th¸nh thiÖn, mét ng­êi bÊt l­¬ng ®· thµnh l­u manh ; ng­êi nµy muèn trän ®¹o lµm ng­êi th× ph¶i chÕt, kÎ kia cè b¸m lÊy c¸i sèng th× ®· ph¶i lçi ®¹o lµm ng­êi. Trong t­¬ng quan víi vî «ng gi¸o, con ng­êi l·o H¹c l¹i s¸ng lªn ë b×nh diÖn kh¸c : ng­êi nµy dï khæ cã ®Õn thÕ nµo vÉn cø vÞ tha, ng­êi kia v× qu¸ khæ ®· ra vÞ kØ. DÇu sao, nh÷ng luång s¸ng kia còng dÔ mê nh¹t, kh«ng thËt ®¸ng kÓ, nÕu thiÕu hai t­¬ng quan cuèi cïng : víi ®øa con trai vµ, nhÊt lµ,víi con chã vµng. 
Víi ®øa con trai duy nhÊt, Nam Cao ®· lµm s¸ng lªn ë ng­êi cha x¸c x¬ cßm câi nµy mét t×nh phô tö nguyªn s¬ vµ vÜnh cöu. Hoµn c¶nh cïng cùc ®Èy l·o ®Õn tr­íc mét lùa chän nghiÖt ng· : muèn sèng th× ph¶i b¸n m¶nh v­ên, cßn muèn gi÷ m¶nh v­ên th× ph¶i chÕt. Nãi kh¸c ®i, muèn sèng th× ph¶i lçi ®¹o lµm cha, cßn muèn trän ®¹o lµm cha th× ph¶i chÕt. Bëi m¶nh v­ên lµ thø duy nhÊt ®¸ng gi¸ l·o ®· cè g×n gi÷, ch¼ng d¸m t¬ hµo, gäi lµ chót tµi s¶n mµ bï ch× t¹o lËp cho giät m¸u duy nhÊt m×nh ®Ó l¹i b¬ v¬ trªn câi ®êi nµy. Kh«ng ph¶i l·o kh«ng biÕt quÝ sinh mÖnh cña m×nh. Song, cã mét thø, l·o cßn quÝ h¬n, Êy lµ ®¹o lµm cha. §èi víi l·o, d­êng nh­, sèng chØ cã mét nghÜa : sèng cho con ! ThÕ lµ l·o ®· quyªn sinh. Thµ chÕt chø quyÕt kh«ng ph¹m vµo c¸i mµ m×nh ®· dµnh cho con. C¸i chÕt cña l·o khiÕn ta ®au ®ín nhËn ra t×nh phô tö méc m¹c Êy míi th¨m th¼m, míi thiªng liªng lµm sao !Nã xui ta nhí ®Õn cha con Chö Cï V©n vµ Chö §ång Tö. Ng­êi cha chÝ t×nh khi hÊp hèi cø mét mùc dµnh cho con c¸i khè ®éc nhÊt, m×nh chÕt cã vïi kh«ng vµo ®Êt l¹nh còng xong, cßn ng­êi con chÝ hiÕu th× thµ kh«ng khè chø quyÕt kh«ng thÓ vïi th©y cha kh«ng mét m¶nh v¶i. Th× ra c¸i dßng m¸u Êy vÉn ch¶y ©m thÇm vµ bÒn bØ trong tr¸i tim mçi ng­êi cha ViÖt Nam suèt mÊy ngh×n n¨m nay. Nã lµ mét vÎ ®Ñp bÊt diÖt cña d©n téc nµy.
Nh­ng nÕu kh«ng cã con chã vµng, cã lÏ, truyÖn “L·o H¹c” kh«ng thÓ nµo c¶m ®éng vµ s©u xa ®Õn thÕ. Dïng con vËt nh­ mét ®èi s¸nh ®Ó kh¾c ho¹ tÝnh c¸ch con ng­êi kh«ng cßn lµ thñ ph¸p xa l¹ n÷a. Trë ®i trë l¹i trong nhiÒu t¸c phÈm Nam Cao, con chã ®· thùc sù lµ mét chi tiÕt nghÖ thuËt ®¾t gi¸ Xem c¸c truyÖn C¸i chÕt cña con mùc, TrÎ con kh«ng ®­îc ¨n thÞt chã, Nh÷ng chuyÖn kh«ng muèn viÕt, ChÝ PhÌo, §«i m¾t
. VËy mµ ¸m ¶nh h¬n tÊt c¶, vÉn lµ CËu Vµng cña «ng l·o nµy th«i. ë ®©y con chã nµo ®©u chØ s¾m mét vai truyÖn. CËu vµng cßn nh­ mét phÇn cña l·o H¹c. LiÖu cã thÓ h×nh dung ®Çy ®ñ vÒ l·o H¹c ®­îc kh«ng nÕu thiÕu ®i con chã Êy ? Râ rµng Nam Cao cã dông ý ®èi chiÕu lèi së h÷u cña anh trÝ thøc víi ng­êi n«ng d©n xung quanh con chã nµy. ¤ng gi¸o v« cïng quÝ nh÷ng cuèn s¸ch cña m×nh. Nh­ng víi «ng gi¸o, s¸ch chØ lµ nh÷ng kØ vËt vÒ mét thêi ®Çy m¬ ­íc, vµ còng chØ thÕ th«i. Con chã vµng víi l·o H¹c th× cã biÕt bao ý nghÜa. Nã lµ mét tµi s¶n (l·o lÈm nhÈm qui ra tiÒn), lµ mét vËt nu«i (®Þnh bông lóc c­íi th»ng con sÏ thÞt), nã cßn lµ kØ vËt cña ®øa con trai, mèi d©y liªn l¹c l¹ lïng võa h÷u h×nh võa v« h×nh gi÷a l·o víi ®øa con v¾ng mÆt. Tuy nhiªn, ph¸t hiÖn s©u s¾c ®Õn k× l¹ cña Nam Cao, vÉn lµ ë t­ c¸ch thø t­ cña nã : mét thµnh viªn trong c¸i gia ®×nh c« qu¹nh cña l·o. Cã mét ®øa con ®éc nhÊt th× ®· bá l·o mµ ®i. Sèng tr¬ träi trong mét tuæi giµ l¹nh lÏo, l·o cã nhu cÇu rÊt tù nhiªn : ®­îc lµm cha, lµm «ng néi. Cã bao nhiªu t×nh c¶m chÊt chøa trong lßng, l·o dån hÕt vµo con chã. L·o coi nã nh­ mét ®øa con, råi ch¨m chót c­u mang nh­ mét ®øa ch¸u néi bÐ báng c«i cót : l·o b¾t rËn, t¾m, trß chuyÖn ©u yÕm, l·o gäi nã lµ “CËu Vµng nh­ bµ hiÕm hoi gäi ®øa con cÇu tù”, l·o m¾ng yªu, l·o c­ng nùng, dÊu dÝ Cø thÕ, ranh giíi cña sù ph©n ®¼ng ng­êi – vËt(chñ së h÷u vµ vËt bÞ chiÕm h÷u) ®· bÞ xo¸ nhoµ tù bao giê. D­êng nh­ vËt nu«i ®· ®­îc ng­êi ho¸. KiÓu quan hÖ th«ng th­êng ®· chuyÓn ho¸ thµnh thø t×nh c¶m thiÕt th©n, m¸u thÞt. Cã ph¶i ®ã lµ mét b¶n tÝnh tù nhiªn xa x­a cña loµi ng­êi ? B¶n tÝnh Êy ®­îc vµ chØ ®­îc b¶o tån nguyªn vÑn trong nh÷ng ng­êi nh­ l·o H¹c ? Vµ xem ra, chØ khi nµo con ng­êi t×m ®Õn víi nh÷ng vËt nu«i nh­ CËu Vµng kia ®Ó chia sÎ vµ n­¬ng tùa y nh­ mét ®ång lo¹i, khi Êy con ng­êi míi trë vÒ víi b¶n tÝnh céi nguån, vÒ víi c¸ch sèng nh©n ®¹o. L·o H¹c ®· ®Õn víi con chã vµng nh­ thÕ. Còng v× thÕ mµ khi cuéc sèng tµn ¸c buéc l·o ph¶i chµ ®¹p, ph¶i thñ tiªu quan hÖ t×nh c¶m nµy, l·o ®· r¬i vµo bi kÞch. Lóc cïng ®­êng, buéc ph¶i tr¶ con chã trë l¹i ®Þa vÞ th«ng th­êng cña mét vËt nu«i, mét tµi s¶n, nghÜa lµ xo¸ bá t­ c¸ch mét kØ vËt, mét thµnh viªn, ®èi víi l·o lµ mét téi h×nh kh«ng thÓ tha thø. L·o coi ®ã lµ téi lõa g¹t, ph¶n phóc ! L·o ®· ®au ®ín, ®· khãc nh­ mét ®øa trÎ con. L·o ®· x­ng téi tr­íc «ng gi¸o, nh÷ng mong lµm dÞu bít nçi cµo xÐ t©m can. Khi ng­êi giµ khãc b»ng nh÷ng giät n­íc m¾t hån nhiªn cña con trÎ, th× ®ã lµ lóc b¶n tÝnh ng­êi nguyªn s¬ ®ang thøc dËy. §ã lµ nh÷ng giät nh©n tÝnh thanh khiÕt nhÊt mµ cuéc vËt lén sinh tån cø l¨m le c­íp nèt cña mçi chóng ta ! Råi th× l·o còng dÞu ®i. Nh­ng kh«ng h¼n v× nh÷ng lêi an ñi cña «ng gi¸o. Nã t¹m yªn, chñ yÕu v× l·o còng ®ang ®i ®Õn c¸i chÕt ®ã th«i. Vµ thËt kinh khñng, trªn ®êi cã bao nhiªu c¸ch chÕt, vËy mµ l·o ®· chän c¸ch chÕt Êy. L·o ®· tù ®¸nh b¶ chÝnh m×nh ®Ó chÕt c¸i chÕt cña mét con chã. D­êng nh­ l·o muèn chuéc téi tr­íc con chã vµng yªu dÊu, b»ng c¸ch trõng ph¹t m×nh mét c¸ch ®au ®ín nhÊt ? Cã nh­ thÕ, l·o míi thanh minh ®­îc víi CËu Vµng cña l·o. Chao «i ! Cã ngÉu nhiªn kh«ng, khi kÕt côc víi CËu Vµng lµ th»ng Môc vµ th»ng Xiªn ®Ì nã, kÕt côc ®Õn víi l·o H¹c còng lµ hai kÎ lùc l­ìng ®Ì trªn l­ng, cßn l·o th× rò r­îi vËt v·, sïi bät T«i ngê r»ng t×nh tiÕt nµy cã nguyªn uû s©u xa tõ con ng­êi c«ng gi¸o cña Nam Cao. L·o H¹c kh«ng ph¶i mét gi¸o d©n. Nh­ng cã vÎ Nam Cao ®· viÕt t×nh tiÕt nµy b»ng ngßi bót cña mét ng­êi xuÊt th©n c«ng gi¸o. Kh«ng chØ ë t©m lÝ ¨n n¨n s¸m hèi ®­îc m« t¶ s©u s¾c ch©n thùc, mµ cßn ë c¸ch chÕt ®au ®ín ®Çy vËt v· cña l·o H¹c. ¨n n¨n dµy vß b»ng lêi vµ n­íc m¾t th«i, ch­a ®ñ. Tr­íc nh÷ng téi lçi mµ m×nh kh«ng thÓ tù tha thø, ng­êi c«ng gi¸o cßn cã hµnh ®éng hµnh x¸c. Hµnh x¸c lµ c¸ch thanh läc m×nh, cøu chuéc téi lçi cña m×nh mét c¸ch quyÕt liÖt. L·o H¹c kh«ng tù tö theo lèi nhÑ nhµng, l·o tù s¸t theo lèi hµnh x¸c.
 ? Mét t­¬ng quan thËt tµn nhÉn, thËt cay ®¾ng ! Con chã kh«ng chØ gióp Nam Cao lµm hiÖn lªn nguyªn vÑn tÝnh ng­êi tù nhiªn s©u th¼m trong l·o H¹c. §»ng sau ®ã, Nam Cao cßn kÝn ®¸o kÝ th¸c mét triÕt lÝ ®au buån vÒ th©n phËn trí trªu cña con ng­êi trªn mÆt ®Êt nµy.
	*
Kh¸ nhiÒu truyÖn ng¾n thµnh c«ng nhê ®· vay m­în “tè chÊt” cña c¸c thÓ lo¹i kh¸c : chÊt tr÷ t×nh cña th¬, xung ®ét gay g¾t cña kÞch, kÝch cì hoµnh tr¸ng cña sö thi, liªn t­ëng phãng tóng cña tuú bót, råi th× chÊt sö kÝ, chÊt cæ tÝch v.v ThËt lµ mu«n h×nh v¹n tr¹ng ! Cßn “L·o H¹c” th× c¶m ®éng ngay trong tÝnh v¨n xu«i cña m×nh. TÝnh nghÖ thuËt cña lêi v¨n Nam Cao l¹i chÝnh ë chç nã ®· ®­îc t­íc ®i mäi trang søc. Riªng ng«n ng÷ nh©n vËt kh«ng th«i ®· ®ñ thÊy vÎ ®Ñp cña lèi v¨n Êy. Lêi l·o H¹c lµ sù lªn tiÕng cña tÝnh c¸ch, cña giäng ®iÖu, cña t©m lÝ n«ng d©n vèn nÆng nh÷ng lo toan, tÝnh ®Õm, kÓ lÓ, cµ kª NhiÒu c©u t­ëng rÊt b©ng qu¬, l¹c ®iÖu so víi m¹ch ®èi tho¹i, khiÕn nã cã c¸i vÎ lÈn thÈn, lÈm cÈm rÊt riªng. Nh­ng thùc ra nã che giÊu mét m¹ch ngÇm. Nã gÇn gièng víi c¸i vÉn ®­îc gäi lµ “t¶ng b¨ng tr«i” cña Hemingway. Thµnh thö lêi gµn gµn, lÈn thÈn l¹i lµ nh÷ng trao göi, uû th¸c kh«n ngoan nhÊt cña mét ng­êi s¾p ®i vµo c¸i chÕt. Êy lµ nh÷ng lêi mµ ®é d­ vang cña nã kh«ng c¶m nhËn ®­îc tøc thêi. Nã vang lªn ë kh«ng gian kh¸c. ChØ khi truyÖn kÕt thóc ta míi thÊy ®­îc tiÕng väng chùc nhãi lªn cña nã. VÝ nh­ “§­îc ¹, t«i ®· lo liÖu ®©u vµo ®Êy thÕ nµo råi còng xong”. Lóc l·o nãi, ta chØ c¶m ®­îc c¸i bÒ næi lµ lêi xuª xoa cho «ng gi¸o yªn lßng ®Ó viÖc m×nh nhê ªm tr«i chãt lät. §Õn khi truyÖn khÐp l¹i, th× ho¸ ra, “§­îc ¹ thÕ nµo råi còng xong” chÝnh lµ ¸m chØ c¸i chÕt mµ l·o ®ang ngÊm ngÇm ®Þnh liÖu cho m×nh. Nh÷ng lêi Êy chît më ra c¸i thÕ giíi cao ®Ñp ®Çy d÷ déi vµ hÕt søc c« ®¬n cña l·o H¹c. Nã ch­a tõng ®­îc c¶m th«ng ! §Õn khi c¶m th«ng ®­îc th× ®· muén mÊt råi. Nã chØ cßn khiÕn ta day døt d»n vÆt, kh«ng bu«ng tha cho lßng ta. Kh¶ n¨ng truyÒn c¶m k× l¹ cña v¨n xu«i Nam Cao lµ thÕ. Nã kh«ng ph¶i lµ v¨n n÷a. Nã lµ ®êi. 
 V¨n chØ, 1995
 CVS